Potrącenie – a mówiąc językiem mniej prawniczym – kompensata wzajemnych wierzytelności to mechanizm pozwalający w prosty sposób umarzać wzajemne wierzytelności.
W sytuacji, kiedy jeden podmiot (np. Spółka A) jest zobowiązana do zapłaty innemu podmiotowi (np. Spółce B) określonej kwoty z tytułu realizacji umowy o roboty budowlane, natychmiast Spółka B musi zwrócić Spółce A pożyczone od niej pieniądze, mówi się, że obie spółki są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami.
W takiej sytuacji obie spółki mogą sobie wzajemnie spłacić swoje wierzytelności. Szybszym rozwiązaniem jest skorzystanie z możliwości wzajemnej kompensaty (potrącenia), które doprowadzi do umorzenia wzajemnych wierzytelności.
Potrącenia możemy dokonać na dwa sposoby: bądź w ramach umowy z drugą stroną lub też za pomocą jednostronnego oświadczenia, na które druga strona nie musi wyrażać zgody.
Potrącenie umowne, tzn. takie które dokonywane jest za zgodą obu stron umowy, nie jest obwarowane żadnymi ograniczeniami. W taki sposób można dokonać potrącenia zarówno wierzytelności pieniężnych jak i dotyczących rzeczy oznaczonych co do gatunku. Nie ma żadnych przeciw wskazań, żeby strony dokonały w ramach potrącenia umownego kompensaty wierzytelności pieniężnej z wierzytelnością innego rodzaju (polegającej na wykonaniu usługi czy przeniesieniu własności rzeczy).
Inna sytuacja dotyczy jednostronnego potrącenia, zwanego także potrąceniem ustawowym. Najistotniejszą różnicą jest to, że do tego rodzaju potrącenia (kompensaty) dochodzi w takim przypadku z woli tylko jednej ze stron. Druga strona nie musi wyrażać na takie potrącenie zgody, co więcej do kompensaty może dojść także wbrew woli drugiej strony.
Możliwość wywołania jednostronną decyzją jednej ze stron tak daleko idących skutków jest uzależniona od spełnienia określonych w przepisach ustawy warunków. Pierwszym z warunków potrącenia ustawowego jest to, aby obie strony było jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami.
Drugi warunek to obie wierzytelności muszą być tego samego rodzaju. Tzn. albo obie muszą być wierzytelnościami pieniężnymi, bądź też mogą dotyczyć rzeczy oznaczonych co do gatunku.
Obie wierzytelności muszą być zaskarżalne (musi zatem istnieć możliwość dochodzenia ich przed sądem lub innym właściwym organem). Wierzytelności tego podmiotu, który przedstawia swoją wierzytelność do potrącenia powinna być wymagalna, czyli nadszedł już termin, w którym wierzytelności powinna zostać zrealizowana (spłacona).
Potrącenie ustawowe następuje w drodze złożenia jednostronnego oświadczenia o potrąceniu.
